Каторы тыдзень беларусы гадаюць, ці не датычны КДБ да знікнення спікеркі Каардынацыйнай рады Анжалікі Мельнікавай: яна знікла ў сакавіку, і дагэтуль абставіны невядомыя, узнікаюць розныя версіі. Адначасова здарыўся скандал з журналісткай у эміграцыі Вольгай Сямашка: яе мужа Фёдара Гарбачова выкрылі ў наяўнасці пашпарта прыкрыцця, які могуць мець толькі агенты спецслужбаў. Пошук агентаў — вечная тэма для любой краіны, дзе людзі зазнаюць пераслед, тым больш у асяроддзі палітычных эмігрантаў (было б дзіўна, калі б нашыя суайчыннікі сталі выключэннем). Нярэдка ў сувязях са спецслужбамі падазраюць абсалютна невінаватых людзей, а рэальных агентаў выяўляюць толькі праз шмат гадоў ці не выяўляюць зусім. Бывае, што падазрэнні небеспадстаўныя, але доказаў няма, і чалавек доўгі час застаецца «рукапаціскальным», паспяваючы нанесці немалую шкоду актывістам. Сёння мы раскажам гісторыю пра тое, як такі агент спецслужбаў пад дыпламатычным прыкрыццём раскалоў беларускі ўрад у выгнанні, даносіў на вядомых пісьменнікаў і перавабліваў у Беларусь эмігрантаў, якіх потым падвяргалі рэпрэсіям. Раскажам і пра тое, чым савецкія ўлады ў выніку адплацілі яму за адданую службу.
Здольны дыпламат
Пра дзяцінства і юнацтва Аляксандра Ульянава вядома няшмат. Нарадзіўся ён у Мінску ў 1901 годзе ў сям'і доктара, паступіў ва ўніверсітэт (на каго — невядома), але пасля рэвалюцыі навучання не працягваў. У 1917−1920 гадах уваходзіў у партыю сацыялістаў-рэвалюцыянераў (эсэраў). У 1919 ці 1920 годзе яго арыштоўвалі палякі (якія ўзялі тады пад акупацыю частку Беларусі), але неўзабаве вызвалілі. Праз гады на допытах у НКУС з яго выб’юць, хутчэй за ўсё, ілжывае прызнанне, што тады яго завербавалі польскія спецслужбы.
У пачатку 1921 года Ульянаў уступіў у партыю бальшавікоў. Здольны малады чалавек пачаў працаваць у сферы кіравання гандлем і хутка прасоўваўся наверх. У 1922-м ён быў прызначаны намеснікам упаўнаважанага Наркамата замежнага гандлю ў БССР. У 1924-м узначаліў паўднёвае аддзяленне трэста «Лесбел» (Дзяржаўны трэст лесаэксплуатацыі і лясной гаспадаркі БССР) у Крыме, дзе быў прыдатны клімат для лячэння яго туберкулёзу. Крыху пазней перавёўся ў Латвію кіраваць рыжскім аддзяленнем таго ж трэста. Але ўжо ў чэрвені 1925 года ў кар’еры Ульянава адбываецца нечаканы паварот — яго пераводзяць на дыпламатычную працу. Спачатку ён стаў аташэ, а потым і дарадцам паўнамоцнага прадстаўніцтва СССР (фактычна амбасады) у Польшчы.
«Як і калі Ульянаў стаў „негалосным супрацоўнікам-інфарматарам“? Гэта другая „белая пляма“ ў яго біяграфіі. Быў ён завербаваны ў пачатку 20-х гадоў, калі, відавочна, высвятляліся абставіны яго арышту і вызвалення палякамі, ці добраахвотна даў згоду працаваць на ГПУ (Галоўнае палітычнае ўпраўленне, папярэднік НКУС і КДБ. — Заўв. рэд.), калі рэкамендаваўся для замежнай дыпламатычнай дзейнасці? Цяпер на гэтыя пытанні наўрад ці нехта адкажа. Але мы перакананыя, што ў Варшаву ён з’ехаў, ужо будучы ў спісах агентуры ГПУ БССР», — пісалі даследчыкі Мікалай Ількевіч і Расціслаў Платонаў.
Навошта ў польскай амбасадзе савецкі агент? Адна з прычын — дзейнасць беларускіх актывістаў у эміграцыі, цэнтрам якой была менавіта Польшча. Да сярэдзіны 1920-х бальшавікі сур’ёзна ўмацавалі сваю ўладу ў Беларусі. Але іх напружвала наяўнасць за мяжой легітымных палітычных лідараў.
Яшчэ ў 1917-м прайшоў Першы Усебеларускі з’езд, які выбраў сваю Раду — яна ж, у сваю чаргу, у 1918-м абвясціла незалежнасць Беларускай Народнай Рэспублікі. Ва ўмовах нізкай самасвядомасці насельніцтва, адсутнасці грошай і войска гэтая спроба пацярпела паразу, і дзеячы БНР былі вымушаныя эміграваць. Спачатку Рада і ўрад БНР у снежні 1918 года пераехалі ў Вільню, у канцы таго ж месяца — у Гродна. Але яго ў красавіку 1919-га занялі палякі. Пасля гэтага дзеячы БНР былі раскіданыя па розных населеных пунктах. Напрыклад, прэм’ер Вацлаў Ластоўскі нейкі час жыў у Коўне.
Тым часам Беларусь стала ахвярай савецка-польскай вайны. Па яе выніках у 1921 годзе краіну падзялілі паміж сабой Масква і Варшава: на ўсходзе была абвешчаная БССР, якая пазней стала часткай СССР, а захад увайшоў у склад Польшчы. Але страта тэрыторыі не прымусіла савецкія ўлады адмовіцца ад насаджэння там свайго ўплыву. Яны былі зацікаўленыя ў тым, каб нават за мяжой узяць пад кантроль беларускі нацыянальна-вызваленчы рух і спыніць яго развіццё.
Перад «таварышам У» — так яго называлі калегі — паставілі сур’ёзную задачу. Ужо падчас яго прызначэння адзначалася, што «ў беларускіх справах адбываецца вялікая бязладзіца і што неабходна ўсе беларускія пытанні ўрэгуляваць». З пункту гледжання ўладаў Ульянаў быў проста створаны для гэтага. Ён ведаў польскую мову, яму сімпатызавала прасавецкая беларуская інтэлігенцыя ў Польшчы. Вось, напрыклад, як пісаў пра яго навуковец і палітык Браніслаў Тарашкевіч: «Дзякуючы сваім асабістым якасцям, веданню беларускай мовы і беларускага палітычнага жыцця і, галоўнае, дзякуючы таму даверу, які яму аказвала партыя і савецкі ўрад, [Ульянаў] заваяваў сабе сімпатыі і поўны давер у прадстаўнікоў беларускага нацыянальна-вызвольнага руху».
Раскол беларусаў за мяжой
6 студзеня 1925 года прайшло паседжанне Бюро Камуністычнай партыі (бальшавікоў) Беларусі. На ім было вырашана разбурыць органы БНР на эміграцыі, прычым так, каб гэта выглядала самароспускам з дэкларацыяй «на карысць Савецкай Беларусі». Галоўным рухавіком гэтай акцыі стаў акурат Ульянаў.
«За мяжой быў цэлы шэраг беларускіх эмігранцкіх груп. <…> Гэтыя беларускія групы супрацьпастаўлялі сябе савецкаму ўраду, усюды выстаўляючы сябе як „прадстаўнікоў народа“. Нашая задача была абезгаловіць, абясшкодзіць гэтыя групы, абяцаючы ім амністыю і працу па прыездзе ў СССР», — так Ульянаў апісаў сваё заданне, вельмі падобнае да дзейнасці спецслужбаў што да беларускіх эмігрантаў і сёння.
Праца ішла адначасова па двух напрамках. Па-першае, было вырашана стварыць падкантрольную альтэрнатыву БНР.
На той час ужо некалькі гадоў існавала Камуністычная партыя Заходняй Беларусі, але яе актывісты змагаліся супраць польскіх уладаў, пераследаваліся і былі на падпольным становішчы. Пры гэтым у Сейме Польшчы было 11 дэпутатаў-беларусаў (у тым ліку Браніслаў Тарашкевіч) і яшчэ трое — у Сенаце. Яны стварылі сваю фракцыю — Беларускі пасольскі клуб (па-польску дэпутатаў называюць пасламі). Але ў чэрвені 1925 года Тарашкевіч і яшчэ некалькі яго паплечнікаў левых поглядаў выйшлі з гэтай фракцыі і сфармавалі Клуб Беларускай сялянска-работніцкай грамады.
У жніўні 1925-га ў польскім Сопаце прайшла сустрэча, якая фінансавалася са сродкаў савецкага прадстаўніцтва ў Літве. У гэтым мерапрыемстве ўдзельнічалі лідары Грамады — польскія і заходнебеларускія камуністы, а таксама Аляксандр Ульянаў, які прадставіў даклад пра запланаваны роспуск урада БНР.
Менавіта тады Беларуская сялянска-работніцкая грамада была створаная як асобная грамадская арганізацыя. Яе ўзначаліў Браніслаў Тарашкевіч, намеснікам стаў Радаслаў Астроўскі, дырэктар беларускай гімназіі ў Вільні і сябра Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі.
Для фінансавання Грамады, як і іншых, драбнейшых, беларускіх арганізацый, на гэтай жа сустрэчы вырашылі стварыць кааператыўны банк — Белкаапбанк (дырэктарам прызначылі Астроўскага). Па факце грошы паступалі з СССР. Аляксандр Ульянаў перадаў у гэты банк 15 тысяч даляраў (прыкладна 272 тысячы у пераводзе на сучасныя грошы).
Так на ўсходзе Польшчы з’явілася масавая арганізацыя левага тыпу — у чым савецкія ўлады, вядома, былі вельмі зацікаўленыя. Яна хутка стала надзвычай папулярнай, бо патрабавала перадачы памешчыцкіх земляў сялянам, стварэння рабоча-сялянскага ўрада і ўстанаўлення дэмакратычных свабод, самавызначэння Заходняй Беларусі. За кароткі час у Грамаду ўступіла каля 100 тысяч чалавек.
Сымон Кандыбовіч, які ў пачатку 1930-х быў кіраўніком спраў урада БССР, успамінаў: савецкае прадстаўніцтва ў Польшчы праз Ульянава шчодра фінансавала далярамі разнастайную антыпольскую прапаганду, пракамуністычныя газеты і розныя арганізацыі ў Заходняй Беларусі. «У выніку сотні маладых людзей з вялікай для сябе рызыкай і небяспекай памкнуліся нелегальна праз мяжу ў БССР, з надзеяй трапіць у светлыя аўдыторыі беларускага ўніверсітэта. Інтэлігенцыя пераходзіла мяжу, каб знайсці працу і прымяніць веды». Але іх чакалі турма і допыты. Некаторым людзям, якія такім чынам перайшлі мяжу, пашанцавала (напрыклад, паэту Максіму Танку), але гэта было хутчэй выключэнне, чым правіла.
Стварэнне падкантрольных беларускіх арганізацый за мяжой было толькі часткай плана. Савецкія ўлады імкнуліся дабіцца таго, каб самі органы БНР спынілі існаванне. На той час стала зразумела, што ідэі Народнай рэспублікі не могуць быць рэалізаваныя на практыцы. Іншыя дзяржавы не хацелі падтрымліваць Раду, якая цярпела сістэмны крызіс (у тым ліку кадравы і фінансавы). Тым часам ужо існавала БССР, дзе развівалася адукацыя і навука на роднай мове, вярталіся тэрыторыі на ўсходзе, раней анексаваныя Расіяй (гаворка пра Віцебск і Магілёў).
Прадстаўнікі БНР самі разумелі сітуацыю. І савецкія ўлады гэтым скарысталіся. Галоўным аб’ектам іх увагі стаў кіраўнік урада БНР (які на той момант фактычна распаўся) Аляксандр Цвікевіч, які хацеў вярнуцца ў Мінск. У пэўны момант ён пачаў весці двайную гульню. Яму прапанавалі такую магчымасць, але на пэўных умовах. І ён пачаў весці двайную гульню.
«У Прагу прэм’ер слаў нацыянальна-незалежніцкія справаздачы аб сваёй дзейнасці, а тым часам вёў у Коўне і Бэрліне размовы з савецкімі агентамі з мэтай падрыхтоўкі да здачы савецкай уладзе мандатаў БНР», — пісаў даследчык Сяргей Шупа.
У рэшце рэшт Цвікевіч прызначыў у Берліне канферэнцыю, абвясціўшы, што яе мэта — аб’яднаць эміграцыю.
«Да самага моманту склікання канферэнцыі <…> ніхто не ведаў, што гэта будзе за канферэнцыя і хто насамрэч на яе прыедзе. Не было вядома нават, за чый кошт яна склікаецца», — успамінаў пазней старшыня Рады БНР Пётра Крэчэўскі.
На самай справе фінансавала яе кіраўніцтва Кампартыі БССР, пра што было прынятае рашэнне 14 жніўня 1925 года. Грошы на правядзенне ішлі праз Ульянава. Яму было пастаўленае заданне: на мерапрыемстве прадстаўнікі БНР павінныя абвясціць, што складаюць з сябе паўнамоцтвы і прызнаюць Мінск адзіным палітычным і культурным цэнтрам Беларусі.
Канферэнцыя прайшла ў Берліне 14−15 кастрычніка 1925 года з удзелам Ульянава. План у выніку быў рэалізаваны: урад БНР на чале з Аляксандрам Цвікевічам перадаў свае паўнамоцтвы ўраду БССР і абвясціў Мінск «адзіным цэнтрам нацыянальна-дзяржаўнага адраджэння Беларусі».
Праўда, юрыдычнай сілы прыняты дакумент не меў. Урад БНР прадстаўлялі ўсяго чатыры чалавекі, уключаючы прэм’ера Цвікевіча, з шаснаццаці. Яшчэ да пачатку канферэнцыі Крэчэўскі, які быў супраць здачы мандатаў БССР, пераканаў трох міністраў падаць у адстаўку, каб «мець свабоднымі рукі для абароны беларускай дзяржаўнасці». Яны прысутнічалі ў Берліне як прыватныя асобы і падпісалі дакумент, не маючы на гэта паўнамоцтваў. Быў там і намеснік кіраўніка Рады БНР Васіль Захарка, але ён падпісаў толькі пункт пра прызнанне Мінска цэнтрам беларускага руху. Такім чынам аформіўся раскол, Рада БНР не прызнала здачы мандатаў і працягнула сваю дзейнасць у эміграцыі (хай і вельмі абмежаваную).
Аднак у СССР усё роўна засталіся задаволеныя. 22 кастрычніка ў Мінску прайшло сакрэтнае паседжанне бюро беларускай кампартыі, даклад на якім рабіў Ульянаў. Была прынятая пастанова, што апошні «цалкам і поўнасцю» выканаў даручаныя заданні. Чатыром прадстаўнікам БНР — Аляксандру Галавінскаму, Уладзіміру Пракулевічу, Лявону Зайцу і Цвікевічу (мы яшчэ вернемся да іх імёнаў) — дазвалялася вярнуцца ў Мінск. А двум з іх (у тым ліку Цвікевічу) нават вылучылі па 430 даляраў (прыкладна 7,8 тысячы даляраў па сённяшніх мерках).
Дапамога-пастка і забойства начальніка
Разваліўшы ўрад БНР, Ульянаў застаўся ў Варшаве, перыядычна наведваючыся ў Мінск.
«Ён быў назіральны, схільны да аналізу, умеў знаходзіць патрэбную інфармацыю, вылучаць у ёй галоўнае. Валодаў мастацтвам зносін з людзьмі, умеў слухаць суразмоўцу, данесці да яго свой пункт гледжання, пераканаць у правільнасці менавіта яго. У сілу сваіх здольнасцяў не толькі мог кантраляваць абстаноўку, але і ўплываць на яе. Інтэлігенцыя ў Мінску лічыла яго сваім, давярала яму, не баючыся камунікацыі і прыватных размоваў», — адзначалі Мікалай Ількевіч і Расціслаў Платонаў.
Ульянаў усяляк дапамагаў актывістам нацыянальнага руху вярнуцца ў БССР. Напрыклад, у 1925-м акторку і педагога Паўліну Мядзёлку (тую самую, у якую ў маладосці быў закаханы Янка Купала) выслалі з Латвіі, дзе яна тады жыла. Ульянаў выдаў ёй у савецкім пасольстве грашовыя сродкі на дарогу, дапамог досыць хутка атрымаць савецкае грамадзянства, а яе маці — візу для прыезду з Заходняй Беларусі ў БССР.
Ульянаў спрыяў у пераездзе ў Мінск і драматургу Францішку Аляхновічу. Спачатку той атрымаў візу, а 26 снежня 1926 года — савецкае грамадзянства. Аднак тут жа сутыкнуўся з сачэннем. Яму параілі звярнуцца да Ульянава. Сустрэча адбылася ў гатэлі «Еўропа», дзе спыніўся дыпламат. Пасля Аляхновіч апісаў яе ў сваёй кнізе «У капцюрох ГПУ»:
«Увайшоў з ручнiком, павязаным навакол шыi, з тварам, густа пасыпаным пудрай. Быў гэта малады яшчэ чалавек з выглядам сухотнiка, блёндын, з бародкай. „Каб ня гэтая бародка, — думаў Попутчiк (так называў сябе ў тэксце Аляхновіч. — Заўв. рэд.), дык гэты белы напудраны твар меў-бы шмат супольнага з маскай П’еро“». Сказаўшы колькі словаў, Ульянаў «сеў пры стале, дзе стаяла люстэрка, i пачаў канчаць свой туалет, сьцiраючы ручнiком пудру з твару».
Тады дыпламат супакоіў Аляхновіча, сачэнне знікла. Аднак гэта была толькі хітрасць. Ужо 1 студзеня 1927 года драматурга арыштавалі і абвінавацілі ў шпіянажы на карысць Польшчы. Яго маці кінулася прасіць за сына і таксама сустрэлася з Ульянавым, але той адмовіўся ёй дапамагаць. Аляхновіч атрымаў 10 гадоў і быў адпраўлены на Салавецкія астравы.
Увесь гэты час Аляксандр працягваў працаваць дарадцам прадстаўніцтва СССР у Польшчы. У чэрвені 1927 года ў Варшаве быў забіты яго непасрэдны начальнік — паўнамоцны прадстаўнік Пётр Войкаў. Зрабіў гэта жыхар Вільні Барыс Каверда, які прытрымліваўся антыкамуністычных поглядаў.
Даследчык Сяргей Крапівін агучваў версію, што Войкаў растрачваў грошы, дазваляў сабе амаральныя ўчынкі, таму ў Маскве вырашылі яго прыбраць. Да гэтага нібыта быў датычны Ульянаў, дзейнічаючы праз Радаслава Астроўскага, дырэктара віленскай Беларускай гімназіі. Забойца Войкава раней там вучыўся, а яго маці, Ганна Каверда, на момант падзей загадвала там пансіёнам.
Астроўскі, нагадаем, быў таксама намеснікам кіраўніка Грамады і дырэктарам Белкаапбанка, а значыць, на думку даследчыка, быў падкантрольны Ульянаву, шэраму кардыналу ўсіх гэтых арганізацый, і фінансава ад яго залежаў.
Крапівін адзначаў, што за два месяцы да забойства Войкава Астроўскі пачаў затрымліваць Ганне зарплату, і ў той жа час аналагічныя затрымкі пачаліся на месцы працы самога Барыса Каверды. Такім чынам, лічыў даследчык, імаверна, што на даручэнне Ульянава на сям’ю фінансава ціснулі, пасля чаго на Каверду выйшлі і прапанавалі здзейсніць забойства. Зрэшты, пацверджанняў гэтай версіі няма.
Дарэчы, Радаслаў Астроўскі, які ў той час быў прасавецкім камуністам, праз паўтара дзясятка гадоў стаў прэзідэнтам Беларускай цэнтральнай рады, створанай у Мінску падчас Другой сусветнай вайны пад уладай нацысцкіх акупантаў. Падчас адступлення немцаў выехаў на Захад і быў актывістам беларускай эміграцыі.
«Сяброўства» з класікамі і даносы кіраўніку ГПУ
Аляксандр Ульянаў адправіў цела Войкава ў СССР і нейкі час заставаўся ў Варшаве часовым павераным. А ў 1928-м перабраўся ў Мінск, дзе стаў упаўнаважаным Наркамата замежных справаў СССР пры ўрадзе БССР.
На новай пасадзе ён працягнуў зносіны з прадстаўнікамі інтэлігенцыі. Напрыклад, Паўліна Мядзёлка шмат разоў сустракалася з Аляксандрам у гасцях у Янкі Купалы. Таксама апошні з жонкай і Паўліна з братам хадзілі да Ульянавых у госці (брат Мядзёлкі яшчэ і вучыў жонку дыпламата беларускай мове).
Здавалася б, сяброўская ідылія. Але гэта была толькі ілюзія. Адна дэталь, якая гаворыць пра той час: у гасцёўні дома Янкі Купалы на пісьмовым стале стаялі партрэты высокапастаўленых савецкіх чыноўнікаў, якія бывалі ў іх у гасцях. Калі іх звальнялі, жонка паэта, Уладзіслава, прыбірала гэтыя партрэты і ставіла новыя. Была на тым стале і фатаграфія Ульянава. Так што гэта было нядобраахвотнае сяброўства.
Як расказала Паўліна Мядзёлка ў мемуарах, напісаных праз дзясяткі гадоў, у канцы 1920-х паміж ёю і Купалам адбылася наступная размова. Ён паказаў на фота Ульянава і сказаў: «Вялікі правакатар». На нямое пытанне суразмоўніцы паэт дадаў: «Ну, а як жа? Перш дапамог Тарашкевічу стварыць Рабоча-сялянскую Грамаду, а пасля памог разграміць яе і пасадзіць Тарашкевіча за краты». — «Няўжо гэта праўда?» — спытала Мядзёлка. — «А як ты думала? Гэта яго работа», — адказаў паэт. — «Дык чаму ты трымаеш на сваім стале яго фота?» — «Уладка не дазваляе зняць — ён яшчэ вялікі начальнік, улада!»
Удакладнім, што ў 1927-м у Польшчы лідара Грамады Браніслава Тарашкевіча і ягоных паплечнікаў у парламенце затрымалі, а саму Грамаду забаранілі. Якіх-кольвек доказаў датычнасці да гэтага Ульянава няма. Але са словаў Купалы ясна, як у яго колах ацэньвалі асобу «дыпламата» — відаць, многія здагадваліся, што насамрэч ён быў агентам. Ды і сам Ульянаў у размовах з начальствам не хаваў логікі сваіх дзеянняў. Праз некалькі гадоў ён казаў наступнае:
«Я прыехаў [у Мінск] у канцы 1928 года і, паколькі па сваёй ранейшай працы за мяжой мне даводзілася сустракацца на даручэнне ЦК з БНРаўскай і да т. п. публікай, і ў кола маёй сапраўднай працы і тут уваходзіла інфармаванне пра настроі ўсёй гэтай публікі, пра яе размовы і г. д., — на мяне легла задача інфармаваць ЦК пра настроі так званай беларускай інтэлігенцыі. Па гэтай працы, як і па ўсёй маёй працы, я быў цесна звязаны з Пілярам. Усе мае сустрэчы і ўсе мае размовы і назіранні сярод гэтай публікі паведамляліся яму і ў ЦК. З Пілярам мы часта абмяркоўвалі мае ўражанні і давалі ім адпаведную ацэнку» (Раман Піляр у 1925−1929 гадах быў кіраўніком ГПУ БССР).
Таксама Ульянаў расказваў, што «быў пасля прыезду ў Цвікевіча, Галавінскага, Зайца, аднавіўшы з імі знаёмства». Гэта акурат трое з чатырох прадстаўнікоў БНР, якім у 1925-м дазволілі вярнуцца ў Беларусь. Бываў ён і ў Вацлава Ластоўскага, экс-прэм'ера БНР.
Між тым непрыязнасць Янкі Купалы да Ульянава была ўзаемнай. Той і яго, і Якуба Коласа ацэньваў пагардліва і жорстка, сцвярджаючы пры гэтым, што выкарыстаў Купалу ў сваіх мэтах:
«Несколько особняком стояли „народные поэты“ Янка Купала и Колас. С ними нянчились очень много, поскольку их имена были хорошо известны и в Западной Белоруссии, создали им материальное благополучие и внешний почет. У них, в особенности у Купалы, бывало много народу <…>. Бывали у Купалы и ответственные работники. <…> Бывало много писателей-коммунистов и вообще ответственной публики. Сам он (Купала. — Заўв. рэд.) расценивался как уже почти конченый, в противоположность Коласу, исписавшийся поэт, тянущийся к нам, у которого есть „злой гений“ — его жена „Купалиха“, не дающая ему никогда громко сказать и боящаяся, что, в случае каких-либо перемен, его советские выступления ему выйдут боком. Поэтому мы всячески старались на него воздействовать — стараясь изолировать его от влияния жены и заставляя его высказаться или написать стихи (процесс Грамады — террор в Польше, коллективизация и т.д.), так как это имело политический эффект не только у нас, но и в Западной Белоруссии».
Дыпламат не грэбаваў і адкрытымі даносамі. Акурат у той час, у 1928-м, з’явіўся легендарны верш «Пасеклi край наш», які распаўсюджваўся нелегальна і ананімна. Ён быў напісаны з адкрыта антысавецкіх пазіцый, крытыкаваў Рыжскі мір 1921 года, паводле якога Масква і Варшава падзялілі Беларусь.
«Пасеклі Край наш папалам,
Каб панскай вытаргаваць ласкі.
Вось гэта — вам, а гэта — нам,
Няма сумлення ў душах рабскіх.
<…>
Не смеем нават гаварыць
І думаць без крамлёўскай візы,
Без нас ўсё робяць махляры
Ды міжнародныя падлізы.
Распаўся б камень ад жальбы,
Калі б ён знаў, як торг над намі
Вядуць маскоўскія рабы
З велікапольскімі панамі».
Фрагмент верша «Пасеклі край наш»
Вядома, тэкст верша трапіў і да ўладаў, яны запатрабавалі высветліць аўтара. У Піляра былі здагадкі, і ён даручыў праверку Ульянаву. Той потым сцвярджаў, што пайшоў на хітрасць: «Я звярнуўся да Купалы падчас найбліжэйшай сустрэчы — з дакорам, — што ён, маўляў, аўтар пачварных антысавецкіх вершаў, той пакрыўдзіўся, заявіў, што ён можа быць незадаволены тым ці іншым, але такіх рэчаў ён не робіць, і адразу ж назваў аўтара — Алеся Дудара».
Падкрэслім, што гэта толькі словы Ульянава — невядома, сапраўды Янка Купала так прагаварыўся ці гэта выдумка агента. Так ці інакш, 29 сакавіка 1929 года Дудара арыштавалі і выслалі ў Смаленск.
А вось з замежнікамі Ульянаў быў падкрэслена ветлівы. Прыклад — Сесіль Чэстэртан. Гэтая англічанка ў 1930 годзе разам з сяброўкай здзейсніла падарожжа ў СССР, пра які потым напісала кнігу «Мае рускія прыгоды» — яна выйшла адначасова ў Лондане, Бамбеі і Сіднеі (гэтыя нататкі цытаваў у сваёй кнізе Адам Мальдзіс).
Дык вось тады, у 1930-м, пасля перасячэння мяжы англічанкі дабраліся да Мінска і выправіліся да дыпламатаў — у прадстаўніцтва Наркамата замежных справаў пры ўрадзе БССР, якое ўзначальваў Ульянаў. У той момант ён быў на Першай усебеларускай выставе (працавала на тэрыторыі паміж цяперашнім паркам Чалюскінцаў і вуліцай Якуба Коласа). Атрымаўшы званок ад маладога супрацоўніка пра візіт замежніц, Ульянаў адправіў па іх машыну, каб яны змаглі ўбачыць усе экспанаты. Пасля наведвання выставы дыпламат запрасіў падарожніц на абед у рэстаран.
«Стройны сур’ёзны чалавек з добрымі стомленымі вачыма і вострай барадой, адзенне яго, хоць і таннае, выглядала прыстойна, і быў ён у абавязковай цвідавай кепцы», — апісала яго потым Сесіль Чэстэртан. Дыпламат сказаў жанчынам, што яны — першыя англічанкі, якія прыехалі ў Мінск пасля ўсталявання савецкай улады. Калі ж яны з’язджалі з Беларусі, то дапамог купіць ім білеты да Кіева ў спальны вагон і памяняць грошы.
Недастаткова стараўся
Наогул жа 1930 год увайшоў у беларускую гісторыю з іншай нагоды: менавіта тады супрацоўнікі спецслужбаў прыдумалі няісны «Саюз вызвалення Беларусі», па справе якога праходзіла ледзь не ўся айчынная інтэлектуальная эліта. Гэта быў і шэраг прадстаўнікоў БНР, якія паверылі абяцанням Ульянава (у тым ліку экс-прэм'ер Цвікевіч) — іх арыштавалі, а потым адправілі ў высылку ў розныя гарады Расіі. Дапытвалі і Алеся Дудара, якога спецыяльна прывезлі са смаленскай ссылкі, але тады абышлося: яго не арыштавалі, а адправілі назад, а пазней дазволілі вярнуцца ў Мінск. Кіраўніком «Саюза вызвалення Беларусі» хацелі зрабіць Янку Купалу, якога ўвесь час выклікалі на начныя допыты. Не вытрымаўшы, паэт спрабаваў скончыць жыццё самагубствам.
У выніку па справе «Саюза» асудзілі 86 чалавек. Васьмі арыштаваным далі па пяць гадоў лагераў, аднаму — тры, астатнія атрымалі па пяць гадоў высылкі ў аддаленыя раёны краіны, адзін — пяць гадоў высылкі ўмоўна. Рэпрэсіі тады яшчэ былі не настолькі жорсткімі, як праз некалькі гадоў.
Аднак пад удар трапіў і Ульянаў. У студзені 1931 года яго выклікалі «на дыван» — у Цэнтральную кантрольную камісію партыі бальшавікоў Беларусі, дзе пачалі распытваць пра яго дзейнасць. Гісторык Расціслаў Платонаў, які апублікаваў дакументы пра гэта, адзначаў: «[Ульянаў] паводзiў сябе з членамi камiсii даволi ўпэўнена, разлiчваючы, вiдаць, на станоўчы вынiк размовы — падставы даваў характар яго „другой дзейнасцi“ (даносніцтва. — Заўв. рэд.). Аднак ён не ўлiчыў тых перамен, што адбывалiся ў грамадстве ў ходзе сталiнскага „вялiкага павароту ва ўсёй палiтыцы“».
Гаворка пра тое, што ў той час улады перайшлі ад выкрывання «нацыянал-дэмакратызму» (у ім абвінавачвалі, напрыклад, дзеячаў нацыянальных культур) да ліквідацыі гэтага кірунку. Ад «сакрэтных супрацоўнікаў» чакалі не інфармацыі пра настроі сярод інтэлігенцыі, а канкрэтных матэрыялаў для арыштаў.
Ульянаў жа з такой задачай не справіўся. Яго абвінавацілі у наступным:
- ён ведаў пра наведванне бальшавікамі прадстаўнікоў мінскай інтэлігенцыі, якія нібыта вялі контррэвалюцыйную дзейнасць, але ніяк на гэта не рэагаваў;
- сам меў зносіны з інтэлігенцыяй «у такой форме, якая не выклікалася ніякай неабходнасцю (бытавая спайка і зрошчванне з імі, п’янства)», у выніку чаго прыкрываў іх дзейнасць;
- не дапамагаў партыі ў выкрыцці гэтых бальшавікоў і прадстаўнікоў інтэлігенцыі, якія не апраўдалі даверу.
Агенту абвясцілі строгую вымову і заявілі, што ён не можа знаходзіцца на ранейшай высокай пасадзе ўпаўнаважанага Наркамата замежных справаў СССР у Мінску.
Ульянава адправілі ў Маскву, дзе ён пачаў працаваць у Народным камісарыяце замежнага гандлю СССР. У наступным годзе ў савецкую сталіцу з высылкі вярнулася Паўліна Мядзёлка (яе высылалі ў Казань па справе таго самага «Саюза вызвалення Беларусі»). На працу яе ніхто не браў. Яна вырашыла звярнуцца па дапамогу да старога знаёмага.
«Калі падышла да яго стала, ён зрабіў выгляд, што не пазнаў мяне, нават не прыпадняўся з крэсла, не адказаў на „дзень добры“. He ўзнімаючы вачэй на мяне, суха сказаў, што нічым не можа мне дапамагчы», — успамінала яна пра сустрэчу з Ульянавым.
Тым часам той працягваў выконваць партыйныя заданні. У 1933-м Браніслава Тарашкевіча, які быў у польскай турме і хацеў пераехаць у БССР, абмянялі на драматурга Аляхновіча, які, наадварот, пасля арышту і высылкі быў шчаслівы БССР пакінуць. Аднак пасля пераезду Тарашкевічу, нягледзячы на сяброўства ў Акадэміі навук Беларусі, не дазволілі застацца ў Мінску, а адправілі на працу ў Маскву, у Міжнародны аграрны інстытут. І там Браніслаў таварышаваў з Ульянавым і нават нейкі час жыў у яго на кватэры (дарэчы, яна была ў самым цэнтры горада, на вуліцы Горкага, цяпер Цвярской). Ва ўмовах сталінскага СССР, дзе ўжо ішлі рэпрэсіі, Аляксандр мог прыняць такое рашэнне выключна з санкцыі спецслужбаў, каб даведацца больш падрабязнасцяў пра дзеянні і погляды Тарашкевіча.
У наступныя гады Ульянаў працаваў за мяжой, быў гандлёвым прадстаўніком СССР у Латвіі (1934−1935), Аўстрыі (1935−1936) і Чэхаславакіі (1936−1937).
Бясслаўны канец
Усё змянілася, калі рэпрэсіі ў СССР выйшлі на новы ўзровень. Ульянаў, як і многія іншыя чыноўнікі, іх не пазбег.
У траўні 1937 года яго арыштавалі адразу пасля перасячэння савецка-польскай мяжы і адправілі ў мінскую турму. Улады хацелі пацверджання, што ў БССР існавала добра заканспіраваная разгалінаваная антысавецкая арганізацыя на чале з найвышэйшым кіраўніцтвам рэспублікі (вядома, выдуманая), пісалі даследчыкі Ількевіч і Платонаў. На іх думку, Ульянава на допытах не білі — ён сам пачаў даваць паказанні на дзясяткі людзей, спрабуючы выратаваць сваё жыццё, і нават браў непасрэдны ўдзел у фабрыкаванні сваёй крымінальнай справы. Пра гэта сведчаць яго ўласнаручныя праўкі ў арыгіналах пратаколаў.
У выніку экс-дыпламат прызнаўся ў шпіянажы на Польшчу і ў сувязях з шэрагам буйных кіраўнікоў рэспублікі. Яшчэ ён даў паказанні, што «на кватэры ў Купалы пастаянна бывалі ўдзельнікі арганізацыі (выдуманай. — Заўв. рэд.) і, па сутнасці, у перыяд 1929 года і збольшага 1930 года гэтая кватэра стала штаб-кватэрай антысавецкіх зборышчаў».
Пратакол допыту Ульянава быў размножаны ў 10 экзэмплярах. Адзін з іх даслалі ў Саратаў, і супрацоўнікі НКУС арыштавалі Вацлава Ластоўскага, які знаходзіўся там у высылцы. Неўзабаве яго расстралялі.
У лістападзе 1937 года Ульянава адправілі канвоем у Маскву. 26 лістапада яго абвінавацілі ў працы на польскую разведку і шпіянажы на карысць гэтай краіны: нібыта ён выдаў палякам усіх вядомых яму савецкіх разведчыкаў. Суд доўжыўся 15 хвілін. Экс-агент прызнаў сваю віну, але папрасіў суд пра ласку. Аднак у той жа дзень яго расстралялі.
Дарэчы, Раман Піляр, якому Ульянаў дасылаў свае даносы, скончыў гэтаксама. На той свет адправіліся і практычна ўсе даваенныя кіраўнікі БССР і спецслужбаў БССР.
Аляксандр Ульянаў падзяліў лёс мноства людзей, якія ў тым ліку «дзякуючы» яго дзейнасці траплялі за краты і ў 1937−1938 гадах былі расстраляныя. Гэта:
- усе лідары і актывісты БНР, якія апынуліся ў Савецкім Саюзе (сярод іх Вацлаў Ластоўскі, Аляксандр Цвікевіч, Уладзімір Пракулевіч);
- лідары і шэраг актывістаў Беларускай сялянска-работніцкай грамады (у тым ліку Браніслаў Тарашкевіч);
- прасавецкія актывісты, якія дзейнічалі ў Заходняй Беларусі і перабраліся ў БССР (сябры Грамады і іншых арганізацый);
- прадстаўнікі нацыянальнай творчай інтэлігенцыі (напрыклад Алесь Дудар).
Можна тут успомніць і Янку Купалу, які пасля пераследу ўладаў у пачатку 1930-х амаль перастаў пісаць, а ў 1942-м загінуў у загадкавых абставінах у Маскве. І таго ж Францішка Аляхновіча, які дзякуючы абмену на Тарашкевіча пазбег смерці ў СССР, але ў 1944-м быў забіты ў Вільнюсе савецкімі партызанамі.
Між іншым, блізкія Аляксандра Ульянава, як і ў выпадку большасці ахвяр рэпрэсій, нават не ведалі пра яго расстрэл. Яго жонцы, якая за факт сваяцтва атрымала восем гадоў лагераў, паведамілі, што муж быў у ГУЛАГу і памёр там у верасні 1938 года. Гісторык Уладзімір Міхнюк так пракаментаваў гэты факт: «І тут хлусня. Жыў чалавек у хлусні, расстраляны праз хлусню і нават факт смерці ахуталі хлуснёй». У 1956-м Ульянава рэабілітавалі як несправядліва асуджанага.
Чытайце таксама
